Meer dan een jaar geleden schreef ik een blog over vaccinontwikkeling en waarom het zo lang duurde voordat het vaccin tegen Covid-19 er was. Inmiddels er meerdere vaccins tegens SARS-CoV-2 beschikbaar er en zijn miljoenen mensen wereldwijd gevaccineerd. Nog steeds wordt me vaak gevraagd in hoeverre deze vaccins nog in een experimentele fase zitten. Dat is een legitieme vraag en ik begrijp dat deze gesteld wordt. Maar wat wellicht nog belangrijker is dan alleen het antwoord op deze vraag, is begrijpen wat we in de wetenschap bedoelen met een experimentele fase. Daar over meer in deze blog.
Hoe vaccin ontwikkeling werkt
Allereerst is het belangrijk om te begrijpen hoe het ontwikkelen van een nieuw vaccin, of eigenlijk de ontwikkeling van elk nieuw medicijn, werkt. Al eerste moet er worden gezocht naar een werkzame stof wat als vaccin of medicijn gebruikt kan worden. Dit gebeurt in laboratoria en bijvoorbeeld met proefdieronderzoek. Bij dit laatste wordt op proefdieren al een test gedaan naar effect en vooral naar veiligheid. Dit heet de preklinische fase. Als deze fase veilig kon worden doorlopen moet het middel worden getest op mensen. In de wetenschap hebben we dit onderverdeeld in 4 fasen. Elke fase moet voldoen aan dezelfde strikte, vooraf opgestelde, regels. Ook wordt voor elk onderzoek in elke fase een akkoord gevraagd bij een onafhankelijke medisch-ethische onderzoekscommissie (METC) die onder andere bepaalt of het onderzoek veilig genoeg is om te mogen plaatsvinden.(1)
4 fasen wetenschappelijk onderzoek
In de eerste fase wordt het middel toegediend aan een klein aantal gezonde vrijwilligers die zich hebben opgegeven om mee te doen aan het onderzoek. Dit is een spannende fase, want tot dan toe is de werking (en bijwerking) bij mensen dus nog niet bekend. Er wordt dan met name gekeken wat het middel met het lichaam doet en wat de bijwerkingen zijn. Kortom: of het veilig is. Of en hoe goed het middel werkt wordt dan nog niet onderzocht. Pas als in deze fase het middel veilig genoeg blijkt, gaat het onderzoek door naar fase 2.
In fase 2 wordt de werkzaamheid getest bij een klein groepje mensen met of zonder de aandoening. Hierbij wordt er gekeken naar of het nieuwe middel ook werkt tegen de ziekte. Al het middel deze fase doorkomt gaat het fase 3 onderzoek van start. Hierbij wordt de bruikbaarheid en effectiviteit getest bij een grote groep mensen en wordt vergeleken met een placebo (nepmedicijn). Ook wordt de veiligheid op korte én langere termijn onderzocht. Als het medicijn, of in dit geval het vaccin, deze fase goed doorstaat mag het geregistreerd worden. Het komt dan dus op de markt.
Hierna start fase 4 onderzoek: hierin wordt het gebruik van het geneesmiddel geoptimaliseerd. Er is dan immers al veel zeker over de werking en bijwerkingen van het middel. In deze fase wordt er bijvoorbeeld getest op kwetsbare of zieke mensen, zwangeren of kinderen.
Fase 4 wetenschappelijk medicijn onderzoek
De huidige vaccins (Pfizer, Moderna, Janssen en AstraZeneca ) zijn allemaal fase 3 voorbij. Dit betekent dus dat voor deze vaccins al die eerdere gecontroleerde stappen zijn doorlopen en dat ze uiteindelijk in grote onderzoeken werkzaam en veilig zijn bevonden. Ook zijn de fase 4 onderzoeken voor deze vaccins al begonnen en in sommige gevallen al deels afgerond.
Zo komt er nu veel meer informatie beschikbaar over de bruikbaarheid en effectiviteit van de vaccins wanneer ze aan kinderen aangeboden worden, en ook aan kwetsbare groepen zoals mensen met een orgaantransplantatie. Doordat deze onderzoeken nog gaande zijn kan nieuwe informatie worden vergaard. Zo zien we bijvoorbeeld dat de vaccins ook erg effectief zijn bij kinderen, maar stukken minder in de kwetsbare populatie van patiënten met een orgaan transplantatie. Dit zijn uiteraard belangrijke dingen om te weten en een van de redenen dat fase 4 onderzoek vaak nog langer duurt.
Real world data
Ook worden er in fase 4 “real world” resultaten verzameld om te controleren of de resultaten in de “echte wereld” overeen komen met de resultaten gevonden in het eerdere fase 3 of 4 onderzoek. Wetenschappelijk onderzoek kan immers soms toch een wat meer gecontroleerde omgeving zijn dan de wereld waar we in leven. Wanneer een medicijn of vaccin op grote schaal gaat worden gebruikt kunnen er theoretisch zeldzame bijwerkingen worden gevonden, die zo zeldzaam zijn dat ze in de eerdere onderzoeksgroepen niet werden gevonden. De afgelopen tijd is dit bijvoorbeeld ook gebeurt. Zo werd gevonden dat per miljoen gevaccineerden +- 40 mensen een ontsteking aan het hartzakje opliepen en 7-10 per miljoen gevaccineerden een trombose met lage bloedplaatjes.(2,3)
Ook kan de effectiviteit van een middel in de “echte wereld” net wat minder zijn dan in de eerdere onderzoeken werd gevonden, ook simpelweg omdat het echte leven nou eenmaal soms net iets anders werkt dan een gecontroleerde onderzoeks-setting. Zo lijken de mRNA vaccins nu in de praktijk zo’n 95% te beschermen tegen IC opname en sterfte en niet 100% zoals in de onderzoeken naar voren kwam. Dit was te verwachten omdat eigenlijk weinig in de geneeskunde 100% zekerheid biedt. Belangrijk om je te realiseren is dat 95% effectief nog uitzonderlijk hoog is.
Een experimenteel vaccin?
Zijn de Corona-vaccins dan nog in een experimentele fase? Ja, strikt genomen wel: er volgen immers nog fase 4 studies. Maar dit wil dus totaal wat anders zeggen dan dat het nog één groot experiment is. Het echte experiment zit hem zoals je nu kunt begrijpen vooral in fase 1-3. Nadat fase 3 effectiviteit en veiligheid heeft aangetoond wordt een vaccin of medicijn als veilig beschouwd. Daarmee zijn mensen die nu gevaccineerd worden per definitie ook geen proefpersoon, tenzij ze vrijwillig meedoen aan fase 4 onderzoek (wat nu bijvoorbeeld loopt voor mensen met een orgaantransplantatie).
Referenties
(3) https://www.cdc.gov/vaccines/acip/meetings/downloads/slides-2021-05-12/07-COVID-Shimabukuro-508.pdf
Disclaimer: Deze blog is geschreven vanuit mijn perspectief als arts. Ik geef in deze blog geen medisch advies, maar probeer de wetenschappelijke informatie te geven waarmee jij zelf kunt nadenken en beslissen. Ik ben geen expert op het gebied van politiek, of economie, en schrijf daar dus ook niet over. Ik probeer in deze blog met de medische kennis die ik heb informatie te geven over de medische kant van het verhaal, gebaseerd op de informatie die voor mij beschikbaar is op het moment van schrijven, d.d. 4-11-2021. Ik word niet betaald of gesponsord voor het schrijven van deze blog, noch door mijn ziekenhuis, noch door de overheid of de farmaceutische industrie. Voor meer actuele informatie: ga naar de website van het RIVM.